Ebola teistert onmachtig en corrupt Liberia

 (Gepubliceerd op de opiniepagina van de Volkskrant, 7 augustus 2014)

Radiostations en kranten in Liberia informeren het publiek in een niet aflatende stroom van berichten over hoe het Ebola virus te ontlopen. Sommige kerkleiders zien het als een straf van god, maar dat zijn slechts enkelingen. De sfeer in het land is gelaten. Bij veel openbare gebouwen staan de emmers met chloorwater klaar voor het handen wassen. Spandoeken en cartoons roepen op tot waakzaamheid en alertheid.

700 doden

De bron van het dodelijke Ebola virus  is een aap of vleermuis uit een Afrikaans oerwoud die een mens besmet, waarschijnlijk meestal door gegeten te worden. Het virus tast met een  combinatie van hoge koorts, bloedingen, uitdroging en ontstekingen vitale delen aan met in de meeste gevallen een snelle dood als gevolg. Het werd het eerst als zodanig herkend in 1976 bij een uitbraak in het stroomgebied van de Ebola-rivier in de Democratische Republiek Congo. Daarna zijn er in tussen 1995 en 2007 Midden Afrika verschillende uitbraken geweest met in totaal 1200 slachtoffers. In maart 2014 dook het virus weer op in het grensgebied van Guinee en Liberia. Even leek het bedwongen, maar het is in verhevigde mate terug; naast Guinee en Liberia  ook in het naburige Sierra Leone. Ebola heeft inmiddels in korte tijd meer dan 700 doden veroorzaakt.

Hoe is het mogelijk dat het virus na die maart-uitbraak weer terug kwam? En waarom is er nog steeds geen medicijn tegen de Ebola ontwikkeld? In 2010 waren Amerikaanse wetenschappers op het spoor van een vaccin.  Onlangs doken er opnieuw berichten op over de voortgang van de onderzoeken, maar verwachtingen worden getemperd. Ontwikkeling van een vaccin is ook een geldkwestie. Omdat het virus alleen in Afrika voorkwam, had het onderzoek een niet al te hoge prioriteit. Maar twee factoren brengen daar verandering in. Allereerst is er de angst voor bioterrorisme: verspreiding van het virus als wapen in handen van terroristen, waarbij naar  groepen als de Boko Haram wordt gewezen. Daarnaast kent de Global Village zoveel mobiliteit dat een virus moeilijk lokaal in bedwang is te houden. Het is dus ook in het belang van de rijke landen om de Ebola met medicijnen te kunnen indammen.

Klimaatverandering

Kan de verspreiding van het virus  mensenwerk zijn, anders dan alleen via besmetting? Vanuit wetenschappelijke milieuhoek wordt gewezen op de relatie tussen klimaatverandering, ontbossing en verspreiding van het virus. Zo constateerde  een rapport van de Wildlife Conservation Society in 2008 dat er een verband bestaat tussen de ongebruikelijk hevige perioden van droogten en regenval en de uitbraak van Ebola. Het gerenommeerde Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention wijst op de ontbossing, die op grote schaal in Midden-Afrika plaatsvindt, waardoor mensen dieper in oerwouden komen en omgekeerd de habitat van bijv. apen wordt verkleind waardoor er veel meer contact tussen mens en dier ontstaat.

Ander onderzoek, gepubliceerd in 2013 in The Journal of Global Health, naar de  uitbraken in Uganda en Congo, laat zien dat de ernst van een uitbraak samenhangt met het ‘sociale en politieke klimaat’. Hoe alerter en krachtiger de  overheid reageert, des te minder schade richt het Ebola virus aan. Daarnaast spelen ook cultuur en religie een belangrijke rol. Talrijk zijn de berichten in de Liberiaanse kranten dat gezondheidswerkers niet worden vertrouwd, dat zieken het ziekenhuis proberen te ontvluchten, dat families patiënten verbergen enz. Enerzijds is dat wantrouwen begrijpelijk: de Ebola kent immers meestal een dodelijke afloop en de gezondheidszorg is van een slechte kwaliteit. Anderzijds kunnen mensen moeilijk afscheid nemen van rituelen als de lijkwassing en het zelf begraven, en is er wantrouwen bij een deel van de bevolking tegen ‘westerse’ geneeskunde. En dus is het geen wonder dat in landen met een zwakke en corrupte overheid en een traditionele cultuur het virus weer opduikt en voortwoekert.

Incompetentie en corruptie

De Liberiaanse  president Ellen Johnson-Sirleaf heeft  maatregelen afgekondigd om de Ebola aan te pakken. Scholen gaan dicht, overheidspersoneel krijgt 30 dagen betaald verlof, er worden task forces gevormd, aan nationaal plan van aanpak is in de maak, markten en grensovergangen zijn gesloten, het wordt verboden om, zoals gebruikelijk, 6  tot 8 mensen in een taxi te proppen en 1 augustus was het grote schoonmaakdag in alle publieke gebouwen. Die grote schoonmaak is vooral symbolisch, want op  stoelen, bureaus of toetsenborden kan  het virus niet gedijen, al kan  het  op zich geen kwaad daar eens flink de bezem door te halen. Vooral door de regeringsgebouwen dan, zo menen sommige critici.

Door hen wordt de incompetente en corrupte regering verweten jarenlang de gezondheidszorg verwaarloosd te hebben. Een blik op de staatsbegroting leert dat 60% van de uitgaven (250 miljoen euro) bestemd is voor de salarissen, auto’s en gebouwen van  politici en ambtenaren. Voor de noodlijdende bevolking van 4 miljoen mensen, Liberia is het armste land ter wereld, is er 80 miljoen euro beschikbaar voor onderwijs en gezondheidszorg. De schamele sociale infrastructuur wordt vooral in stand gehouden door internationale donoren: jaarlijks met 450 miljoen euro. Het land is rijk aan hout, rubber, dimanten, goud, palmolie en binnenkort olie, maar deze worden door buitenlandse bedrijven middels langjarige concessies als grondstof het land uitgevoerd.

Ook president Johnson-Sirleaf krijgt van critici de wind van voren. Ze zou in maart de eerste Ebola uitbraak niet serieus hebben genomen. In die periode ging ze op reis te gaan naar Koeweit, Europa en de Verenigde Staten om in dat laatste land  de diploma-uitreiking van een kleinzoon bij te wonen. In plaats daarvan had ze de toen nog lokale brandhaarden van het virus moeten afschermen en isoleren.

Het Ebola-virus ontspruit in de natuur. Het tegengaan vereist sociale ontwikkeling en goed bestuur.