Eind maart 2004 bezocht ik als lid van de Commissie Migratie van de Raad van Europa het conflictrijke grensgebied tussen Mexico en de Verenigde Staten. Hieronder een impressie van dit bezoek.

Het vliegveld van Hermosillo is overzichtelijk klein. Schiphol vijftig jaar geleden. Buiten stopt het wagentje met de koffers. Ze worden op de enige loopband gezet die binnen, aan de andere kant van de ruit, meteen weer stopt. De waakzaamheid van de douane dateert nog uit het pre-terroristische tijdperk. Vijf mensen wachten in het aankomsthalletje, waarvan één op mij.

Hermosillo telt volgens mijn reisgids 500.000 inwoners maar die zie je er niet aan af. De hoofdstad van de Noord-Mexicaanse deelstaat Sonora strekt zich in een rasterpatroon met uitsluitend laagbouw behaaglijk uit in een laagvlakte, waar het zomers bloedheet moet zijn. Maar nu, eind maart, is het er lekker. De stad heb je in een dag wel gezien. Het drukke centrum ligt om de overdekte markt, die overladen is met kleurrijk fruit, hoog opgetaste groenten en ruige porties vlees. Aan lange tafels eten de Mexicanen bij de vier uitgangen van het gebouw hun overbekende taco’s en tortilla’s. Even buiten het centrum liggen kathedraal en gouverneurspaleis aan een groen plein. De kathedraal, opgesmukt als een suikertaart, is van binnen verrassend klein met frisse fresco's in de koepel. Het wereldse paleis heeft een weelderig begroeid binnenhof met moderne muurschilderingen die leven, lust en lijden van Sonora verbeelden. 

Verder telt de stad twee musea. Op de campus van de universiteit (20.000 studenten!) is een klein archeologisch museum, met het gebruikelijke werk: schalen, potten, sieraden, gereedschappen, werktuigen en twee mummies. In de vale vitrine van het pompeuze gebouw hangt een allegaartje aan affiches, o.a van de Olympische Spelen in München in 1972 en anticommunistische affiches (Vooruitgang Ja, Communisme Nee). Het andere museum, gevestigd in een voormalige staatsgevangenis, is meer de moeite waard. Ook al vanwege Engelse bijschriften. In een reeks kleine smalle, ruimtes passeert de geschiedenis van Sonora de revue: de indianen, de verovering en kerstening door de Spanjaarden (wreed, fundamentalistisch), de uitbuiting door de Spaanse grootgrondbezitters, burgerlijke revolutie in de 19^de en de volksrevolutie in de 20^ste eeuw..

De scheiding tussen Kerk en Staat is na die volksrevolutie radicaal doorgevoerd. Tussen 1924 en 1934 werden kerken en kloosters gesloten en priesters uit hun ambt gezet of zelfs vermoord. Een late echo daarvan maak ik mee als ik op zondagavond tegenover een kerk zit te eten en voor het eerst politieagenten zie die ijverig bonnen uitschrijven voor fout geparkeerde auto’s van kerkgangers.

Maar goed, ik ben hier voor het Euro-Mexicaanse Forum over Migratie. Op maandagochtend wordt het forum geopend in het chique Hotel Fiesta Americana met toespraakjes van de gouverneur van Sonora (Eduardo Bours Castelo), de voorzitter van de Mensenrechtencommissie van de Mexicaanse Senaat (Sadot Sánches Carreňo) en de voorzitter van de Mexicaanse Senaat (Enrique Jackson Ramírez). Mooie mannen met welluidende namen in strakke pakken. Tientallen fotografen en cameraploegen omstuwen het podium. Daarna wordt de zitting even geschorst en lopen we de tuin in voor een statieportret.

Dan kan het echte werk beginnen. Een serie sprekers licht het ‘fenomeen’, zoals de Mexicanen het omschrijven, van de migratie van Mexicanen naar de VS toe. Vijfentwintig miljoen Mexicanen wonen er in de VS, waarvan de helft in de VS is geboren. Dertig procent van hen leeft onder de armoedegrens. Vele miljoenen Mexicanen zijn er illegaal en werken in Calfornië, Arizona, New Mexico of Texas, staten die aan Mexico grenzen, in de landbouw, horeca of huishouding. De arme en illegale Mexicanen vormen in de VS een onderklasse, die gediscrimineerd en uitgebuit wordt en voor wie elementaire mensenrechten als rechtsbescherming niet geldt. Om de Mexicanen buiten de deur te houden hebben de Amerikanen een honderden kilometers lange, meters hoge, ijzeren scherm opgetrokken, bekroond met prikkeldraad en videocamera’s. Om toch de VS te bereiken, wagen velen een tocht door de woestijn, waar ze de kans lopen uit te drogen of door rechts-extremisten neergeschoten te worden. Alleen in 2003 vonden zo 270 Mexicanen de dood. De Amerikaanse droom blijkt een macabere nachtmerrie te zijn. Dat is het Verdriet van Mexico, waar dit forum over gaat.

Een van de meest imponerende sprekers is Arnoldo Torres, directeur van het Mexico-Instituut in de VS en een van de leiders van de Mexicaanse gemeenschap aldaar. Hij doorbreekt de wat klagerige houding die veel Mexicanen hebben en benadrukt de eigen kracht en mogelijkheden van Mexico. Hij gaf ook als enige concreet antwoord op de vraag die ik enkele keren stelde: wat moet er in Mexico zélf veranderen, want migratie wordt vooral veroorzaakt door de sociale ongelijkheid hier, waar niet 30 maar 50% onder de armoedegrens leeft. Torres benoemde de grote tegenstelling tussen arm en rijk en pleitte voor belastinghervormingen en een andere economische politiek. Zo pleitte hij voor een wet die rijken verplicht een substantieel van hun vermogen in Mexico te beleggen.

Op woensdag gaat het forum op weg naar de veelbesproken grens zelf. Een drie uur durende tocht over de Mexicaanse highway door een droog, met taaie struiken begroeid landschap. Voorop politie achter de bus een ambulance. Onderweg vindt er nog een emotioneel tafereel plaats, als senator Sadot Sánches Carreňo meedeelt dat enkele uren daarvoor het Internationaal gerechthof in Den Haag heeft besloten dat de 52 Mexicanen die in Amerikaanse cellen op de doodstraf wachten een heropening van hun proces moeten krijgen.

We komen aan in Nogales. Het Mexicaanse Nogales, want aan Amerikaanse kant ligt een gelijknamige stad. Beide steden worden door het ijzeren scherm gescheiden. Het Mexicaanse Nogales telt 300.000 inwoners, het Amerikaanse 30.000. 'Vroeger', zo vertelt onze tolk, 'voor het ijzeren scherm er was, waren beide stadjes ongeveer even groot. Natuurlijk was er een grenspost, maar de handvol douaniers kenden de locals die dagelijks de grens overgingen. Zoals ik, want ik ging in de VS naar school.’

Sinds het scherm werd opgetrokken, is de situatie dramatisch verslechterd. De twee gemeenschappen, die harmonieus met elkaar omgingen en vermengden, staan nu met de ruggen tegen elkaar. Niet uit vijandschap, maar omdat het scherm een scheiding voltrok die, zoals de veel scheidingen, meer kapot maakt dan de bedoeling was. Onze tolk vervolgt: ‘Vroeger, toen het scherm er nog niet stond was er veel trekarbeid. Mexicanen gingen een paar maanden in de VS werken, bijv. om te oogsten, en gingen daarna weer terug. Nu blijven de illegale werkers in de VS, omdat het moeilijk is om er weer in te komen. Zo bewerkstelligt het scherm het tegendeel van wat de VS beoogt. Ze sluit de Mexicanen niet buiten, maar binnen.’

Double standards, met twee maten meten, daar zijn de Amerikanen (welke staat niet?) goed in. Men wil de Mexicanen het liefst buiten de deur houden, maar maakt dankbaar gebruik van de goedkope arbeidskracht. En ze zijn loyaal, zeuren niet en blijven hun patron lang trouw.

De grensovergang is midden in het centrum van Nogales. Een groot gebouw, met hekken omgeven en fors bewaakt. Pal ernaast gaat het spoor de grens over. De trein verdwijnt door een groot, zwart rubber gordijn. De Amerikaanse droom is hier letterlijk een zwart gat. In de stad zie je veel verminkte mensen lopen: ze missen een arm of been. Ze waagden een sprong op een rijdende goederenwagon, maar grepen mis.

De Berlijnse muur werd letterlijk met de hand afgebroken door dol geworden Oost-Berlijner, die echt afscheid wilde nemen van de DDR-illusie. In Noord-Ierland zijn de met hekken, camera's, tanks en zwaar bewapende Britse militaire bewaakte grensovergangen langzaam maar zeker opgelost in het taaie vredesproces. De muur die Nicosia/Lefkoşa , de gedeelde hoofdstad van Cyprus, doorsnijdt is aan beide zijden een monument van plastisch vorm gegeven 'demonisering': foto's in vitrinekasten laten bloederige taferelen, die de overkant op zijn geweten heeft. Maar ook deze muur lijkt zijn langste tijd te hebben gehad. Israël is bezig, onder luid internationaal protest, een muur op te trekken om de Palestijnen buiten te sluiten.

Het ijzeren scherm tussen de VS en Mexico lijdt een anoniem bestaan in de wereldopinie. Natuurlijk, Mexico en de VS zijn niet in oorlog, maar als je in Nogales rondloopt, zou je dat niet denken

Ik ontmoet in Nogales een gepensioneerde VN-ambtenaar. Hij woont in Arizona, is Mexicaan en getrouwd met een Amerikaanse. Twee van hun kinderen hebben de Amerikaanse nationaliteit, een de Mexicaanse. 'Ook onze familie is gescheiden door een, weliswaar onzichtbaar scherm' grapt hij. Hij wil weten hoe het in Holland zo ver heeft kunnen komen dat daar ook de jacht op illegale buitenlander is geopend. Ik geef hem het politiek correcte antwoord ('rechts kabinet, opkloppen van problemen, kiezers denken te winnen, te weinig aandacht voor de oplossingen die er echt toe doen'), maar ben meer benieuwd naar zijn verhaal. Hij is actief in het bij elkaar brengen van Mexicaanse en Amerikaanse politici om het immigratiespook tot bedaren te krijgen. ‘Om op te houden met algemeenheden en het inspelen op onderbuikgevoelens. We moeten wederzijds aan concrete oplossingen werken. Een fatsoenlijke behandeling van de Mexicaanse arbeiders aan de Amerikaanse kant van de grens. Ook voor hen moeten de elementaire rechten gelden, zoals fatsoenlijk loon, sociale zekerheid en toegang tot de rechter. En wij Mexicanen moeten in eigen land ook aan de slag met de fraude en de grote armoede.’