Herman Gorter - dichter en politicus

 (artikel, gepubliceerd in 'Bussum in historisch perspectief', een speciale uitgave van het tijdschrift 'Tussen Vecht en Eem', mei 1983)

Herman Gorter, dichter en politicus, leefde een groot deel van zijn leven in Bussum. Van 1893 tot aan zijn dood in 1927. Dit artikel gaat over de politieke activiteiten van Gorter in Bussum. Het is gebaseerd op een boekje van de PSP dat in 1977 is uitgebracht onder de titel Herman Gorter, een revolutionair socialist in politiek Bussum '). De schrijver van dit artikel was een van de bronnenonderzoekers van die brochure en had de eindredactie.

omslag PSP-boekje

Spinoza-Marx

Herman Gorter werd op 26 november 1864 in Wormerveer geboren, als 2de zoon van Johanna Lugt en Simon Gorter. In maart 1870 verhuisde het gezin Gorter naar Amsterdam, waar Simon Gorter hoofdredacteur werd van Het Nieuws van den Dag. Herman ging naar het Stedelijk Gymnasium waar in zijn middelbare schooltijd (1877-1883) de karaktertrekken al duidelijk werden van een emotioneel en verstandelijk zeer begaafde jongeman, die nu weer eens gevoelig en zachtaardig was en dan weer harden vecht lus tig.²) Na het gymnasium bezocht Herman de Gemeentelijke Universiteit, waar hij in 1888 (23 jaar jong) slaagde voor het doctoraal examen klassieke letteren. Een jaar later promoveerde hij. Gorter vond met zijn werklust, sportiviteit en wilskracht aansluiting bij een nieuwe stroming van schrijvers en schilders, die de Nederlandse kunst wilde vernieuwen: de Tachtigers. Zijn passie voor de dichtkunst resulteerde in 1889 in het vers Mei dat hem beroemd maakte. In 1890 verhuisde Gorter naar Amersfoort, waar hij leraar klassieke talen werd op het gymnasium. In dat jaar trouwde hij met Louise Koopmans. Lang hield hij het in Amersfoort niet uit, het leraarschap paste hem niet. In 1893 verhuisden zij naar " Bussum, waar zij een speciaal door Berlage ontworpen huis betrokken, gelegen aan de 's-Gravelandseweg hoek Bredelaan.³) Politiek ontwikkelde Gorter zich in de richting van het socialisme. Eerst trachtte Gorter via de leer van de filosoof Spinoza de absolute waarheid over het wezen der dingen te vinden. Deze filosofie gaf hem echter geen antwoord op de maatschappelijke ontwikkelingen die zich rond 1900 scherp aftekenden: de grote maatschappelijke ongelijkheid, de starre politieke verhoudingen waarin een groeiende arbeidersklasse vooralsnog elke zeggenschap door de heersende klasse werd onthouden. Gorter zocht naar een theorie, waarin de maatschappij niet alleen werd geïnterpreteerd, maar ook werd veranderd. Hij vond deze in de werken van de Duitsers Karl Marx en Friedrich Engels, de grondleggers van het wetenschappelijk socialisme. In 1896 begon hij Marx en Engels grondig te bestuderen, daarbij aangemoedigd door zijn aangetrouwde neef Frank van der Goes, die wel de eerste Nederlandse kenner van het marxisme wordt genoemd.

Walden

Vanaf nu zullen we ons in dit artikel bezig houden met de politieke activiteiten van Herman Gorter in Bussum. Niet omdat dit het grootste deel van zijn tijd in beslag nam. Integendeel. Maar over zijn dicht-arbeid, die hij tot zijn dood zou verrichten, en over zijn (inter)nationale politieke activiteiten is veel geschreven. Richten wij de schijnwerper nu op zijn rol in de Bussumse politiek. Het Bussum van rond 1900 telde ongeveer 7000 inwoners en was een snelgroeiende forensengemeente, dit dankzij de gunstige ligging aan de spoorlijn Amsterdam-Amersfoort. De bevolking bestond naast forensen uit boeren, kleine middenstanders, arbeiders in kleine en middelgrote bedrijven zoals Bensdorp, de leerfabriek en de blekerijen en natuurlijk de rustende renteniers die zich in het Spiegel vestigden. In die wijk woonde Gorter; zoals Henriëtte Roland Holst het omschreef: Het (huis) lag toen nog geheel buiten de villabuurt, aan drie kanten door dennenboschjes omgeven. Naar den 's Gravenlandschen kant bood het een vrij uitzicht op groote weiden.⁴) Henriëtte Roland Holst, die in 's-Graveland woonde, was tegelijk met Gorter lid van de SDAP geworden. Gedurende een lange periode waren zij innig bevriend. Het huis van Gorter was vlak bij de kolonie Walden gelegen, het experiment van Frederik Van Eeden, dat tussen 1898 en 1907 de daad bij de droom trachtte te voegen. Aanvankelijk was Gorter goed bevriend met Van Eeden. Zij zwommen regelmatig in een van de nabijgelegen sloten, kwamen bij elkaar over de vloer en hadden gemeenschappelijke kennissen. Maar de SDAP en Gorter, moesten weinig weten van het experiment Walden. Dat was niet de manier om het socialisme te bereiken. Gorter vond dat Van Eeden zoiets als vivisectie op arbeiders pleegde. Er ontstond al snel een verwijdering tussen beiden.

SDAP - Bussum

Het echtpaar Gorter was in 1897 lid geworden van de Sociaal-Demokratische Arbeiders Partij (SDAP), de enige marxistische partij in Nederland, die in 1894 was opgericht dooreen twaalftal mensen, dat de strijd van de arbeidersklasse ook parlementair wilde vertalen. De toen nog kleine SDAP telde uiteraard afdelingen. In 1899 werd in Bussum een afdeling opgericht, waarvan Gorter de eerste voorzitter werd. Gorter bemoeide zich ook met het eenvoudige afdelingswerk blijkens het briefkaartje dat hij op 9 maart 1899 aan de landelijke SDAP stuurt met het verzoek om een partijtje partijboekjes te zenden aan G.A. Vader, de voorzitter van de eveneens nieuw opgerichte SDAP afdeling Weesp. De kleine SDAP afdeling Bussum (6 leden bij de oprichting) ontplooide al snel activiteiten. Op zaterdag 22 april 1899 werd de eerste openbare vergadering belegd waarop Frank van der Goes het woord voerde over De Sociaal-democratie en de Christelijke partijen. Dit was één van de immer terugkerende onderwerpen van de SDAP: de gebondenheid van christelijke arbeiders aan christelijke partijen, die echter een politiek voerden die strijdig was met de belangen van de arbeidersklasse. Hen losweken van die partijen was een belangrijke strategie van de SDAP. Omdat de SDAP het parlement als één van de middelen zag om het socialisme te bereiken, nam de afdeling uiteraard deel aan de gemeenteraadsverkiezingen. Die verkiezingen waren toen heel anders dan nu. Er was noch algemeen kiesrecht, noch was er sprake van een evenredige vertegenwoordiging. De gemeenteraad was dus geen politieke afspiegeling van de bevolking. De stem van de arbeidersklasse ontbrak. Op landelijk niveau streefde de SDAP ernaar om het algemeen kiesrecht ingevoerd te krijgen. In 1901 nam de SDAP in Bussum voor het eerst deel aan de gemeenteraadsverkiezingen. Gorter was de SDAP kandidaat, maar werd niet gekozen.

De activiteiten van de SDAP beperkten zich niet tot verkiezingen. Uiteraard belegde de afdeling regelmatig ledenvergaderingen om huishoudelijke zaken te bepreken en landelijke SDAP-congressen voor de bereiden. Gorter behoorde op die landelijke congressen altijd tot de afgevaardigden en voerde vaak het woord. Felle discussies heeft hij daar gevoerd over landelijke politieke onderwerpen. Vooral met Troelstra, de politiek leider van de SDAP, lag hij regelmatig in de clinch.

Verder trad de afdeling ook naar buiten. Er werden regelmatig openbare avonden gehouden in Hotel Vlietlaan of Concordia, er vond colportage met brochures plaats, er werden brieven aan de gemeenteraad gezonden en er werden vlugschriften uitgegeven over plaatselijke gebeurtenissen. Gorter was tot oktober 1902 voorzitter van de afdeling. Hij sprak op openbare avonden en gaf cursussen, zoals blijkt uit een advertentie in de Bussumsche Courant van 10 december 1902. Voor 10 cent konden de Bussummers twee cursussen bijwonen over Politiek, Vakbeweging en Coöperatie die door Gorter in hotel Vlietlaan werden gegeven. In december belegde de SDAP twee openbare avonden. Een daarvan was een debatavond met de vereniging Gemeenschappelijk Grondbezit. Dit was een vereniging van kolonies, waarvan Walden er één van was. Zoals al eerder opgemerkt moest de SDAP niet veel hebben van deze kleinschalige strategie naar het socialisme. Gorter was buiten Bussum zeer actief voor de SDAP. Hij was in oktober 1902 kandidaat voor de Tweede Kamer. Vele spreekbeurten heeft hij overal in het land vervuld, hij was een boeiend spreker, die op heldere wijze politieke propaganda bedreef. Daarnaast was Gorter ook redacteur van het theoretische tijdschrift van de SDAP, De Nieuwe Tijd. De redactie bestond uit principiële marxisten. Deze kregen in de periode 1903 -1909 in toenemende mate kritiek op de koers van de SDAP, die zij te veel naar rechts vonden afglijden. In 1909 zou dat leiden tot een afsplitsing van de SDAP.

1903 -1905: een actieve periode

1903 is het jaar van de grote spoorwegstaking. De grootste, nationale staking tot dan toe, die van grote betekenis is geweest voor het bewustzijn en de organisatiegraad van de Nederlandse arbeidersbeweging. De staking schudde behoudend Nederland wakker en vergrootte de reactie tegen de socialisten. Zo ook in Bussum waar volgens een bericht in de Gooi- en Eemlander een SDAP vergadering in een café aan de Herenstraat door toedoen van de politie geen doorgang vond.⁵) De SDAP zond haar kaderleden door het hele land om de stakende arbeiders te ondersteunen. Gorter ging naar Groningen. De Gooi- en Eemlander vond het nuttig een bericht uit een Groningse krant over te nemen, waarin de heer dr. H. Gorter er van werd beschuldigd in enkele dagen in onderscheidende gezinnen twist te hebben gebracht en velen in het verderf (heeft) gestort.⁶)

1903 was (evenals 1983) een Marx-gedenk-jaar. Toen was het 20 jaar geleden dat Marx overleden was. dit had Gorter o.a. geïnspireerd tot het schrijven van een herdenkingsartikel in de SDAP krant Het Volk. Het artikel begon met een overduidelijke zin Marx is de held van het proletariaat.⁷) De spoorwegstaking zette de christelijke vakbonden aan tot reactie. Op 19 maart hield rector Bult voor de St. Josephgezellen en de leden van Patrimonium een lezing over De noodzakelijkheid der Christelijke organisatie en hare roeping. Gorter krijgt het zwaar te verduren. De socialisten willen weten, dat ze aan God in de maatschappij geen plaats toekennen. Deze dagen is Marx' gedenkdag gehouden (14 maart). Herman Gorter, de socialist, heeft het nodig gevonden de loftrompet voor Marx te steken. Marx, zegt hij, is de held van het proletariaat; de. strijd die hij voerde, sproot voort uit zijn gevoel. Marx wapenen waren in de eerste plaats bestrijding van het christendom.⁸) Rector Bult had gedaan wat de christelijke arbeiders was verboden: het socialistische Volk lezen...

In juli 1903 is Gorter opnieuw kandidaat voor de gemeenteraad, maar hij behaalde te weinig stemmen. De strooibiljetten die op grote schaal werden verspreid mochten niet helpen.

Het jaar 1904 was een actief jaar voor de SDAP Bussum. En voor Gorter. In januari bezocht hij een openbare vergadering van de Christelijke Historische Kiesvereniging. Het Zuid-Hollandse Statenlid De Geer sprak over onze politieke strijd. Hij bestreed het marxisme. Gorter nam deel aan het debat, maar wilde geen filosofische discussie. Hij stelde slechts de vraag wat doen de christenen voor de arbeider? Het verslag in de Bussumsche Courant geeft ons helaas niet het antwoord. Er staat slechts Na re- en dupliek werd de ordelijke vergadering gesloten.⁹) Voor Gorter was de vraag natuurlijk een retorische. Het antwoord voor hem was niets] In maart belegde de And-Revolutionairen een openbare avond over de SDAP. Eveneens in Hotel Vlietlaan. De AR spreker Honigh hield één lange tirade tegen het socialisme. De SDAP is verderfelijk. Zij leidt het volk af van God. Zij keert het volk tegen het geliefde vorstenhuis, tegen het vaderland. Zij zaait ontevredenheid in de harten en bereid ons voor op een gewelddadige revolutie. Aan het debat nam alleen Gorter deel die het een dwaling noemde te beweren dat de SDAP ophitserig was. Hij veroordeelde de a-sociale christelijke politiek, die o.a. kinderarbeid mogelijk maakte. Het debat ging er zo fel aan toe dat de voorzitter Gorter tot de orde riep en met politie dreigde ¹⁰). Als reactie op deze AR avond belegde de SDAP in juni, op dezelfde plek, een openbare avond over de Christelijke politiek. Gorter sprak uiteraard; Honigh was uitgenodigd vooreen debat, maar kwam echter niet opdagen.

In augustus 1904 opende de SDAP aan de Raadhuisstraat een bibliotheek, waar leden van de SDAP en de Bussumse Arbeiders Commissie voor 2 cent per week een boek konden lenen. In oktober werden er verkiezingen gehouden voor enkele opengevallen plaatsen in de gemeenteraad. Gorter was weer voor de SDAP kandidaat. Op 24 oktober werd een openbare avond gehouden waarop Gorter de punten besprak, die ook al in de verkiezingsfolder aan de orde waren gesteld: het drieploegenstelsel van de gasfabriek, het ontbreken van een ziekenhuis in Bussum en de schoolgeldheffing. Aan het slot van de avond debatteerde hij nog met de katholiek Banis die de kandidatuur van Moolenburgh steunde. Banis had succes, want Gorter legde het met 183 stemmen aftegen Moolenburgh, die met 428 stemmen werd gekozen. De leraar Gorter (hij leefde o.a. van de inkomsten die hij verwierf met het geven van privé-lessen) bleef ook scholing geven in Bussum. In december hield hij een lezing over sociaal-democratie en Anarchisme, waarin hij de drie zaken behandelde die uiterst belangrijk waren voor de arbeiders: het vermeerderen van kennis, discipline en organisatiekracht. De vele activiteiten van de SDAP leidde ook tot een ledengroei. In 1904 had de afdeling ruim 60 leden en de secretaris Wulp kon tevreden in zijn jaarverslag schrijven de toestand in onze afdeling is goed, er wordt flink gewerkt").

Dat was ook in 1905 nodig. In mei sprak Gorter voor de Bussumse Bestuurdersbond over de wettelijke acht-urendag en algemeen kiesrecht. Jarenlang twee strijdpunten van de socialistische beweging, waartoe, naast de SDAP, ook de vakbonden gerekend moeten worden. De Bestuurdersbonden waren voorlopers van het NW en waren opgezet om arbeiders af te houden van het anarchistische Nationaal Arbeids Secretariaat. Gorter behoorde in 1898 tot de oprichters van de Hilversumse Bestuurders Bond. In juli werd Gorter wederom kandidaat gesteld voor de gemeenteraad. Deze keer werd er zeer veel werk van gemaakt. Hij bezocht debat-avonden van politieke tegenstanders die hij fel bestreed. Op 5 juli belegde de SDAP in Concordia een avond met als onderwerp Waarom moet Gorter in den Gemeenteraad?. Er werd een speciale brochure uitgebracht onder de titel Bussumsch Gemeentebeheer, de Candidatuur-Gorter voor den Gemeenteraad. Deze brochure was de eerste poging om te komen tot een gemeenteraadsprogramma. Dat was zeer bijzonder in die tijd. In de brochure werd het burgerlijke karakter van de Bussumse gemeenteraad aan 'een kritische beschouwing onderworpen. Daarnaast werden allerlei maatregelen bepleit: goede arbeidsomstandigheden voor het gemeentepersoneel, góéd onderwijs voor arbeiderskinderen, woning-wetbouw, een ziekenhuis en belastingen naar inkomen.¹²) Het beperkte kiesrecht zorgde er echter opnieuw voor dat Gorter niet gekozen werd.

Verwijdering en splitsing

In de periode 1905 -1909 werden de al even aangestipte tegenstellingen binnen de landelijke SDAP steeds groter. Dit had ook zijn weerslag op de afdeling Bussum, waar Gorter, gezien zijn theoretische en propagandistische kwaliteiten, een leidende positie innam. Het aantal openbare avonden dat georganiseerd werd, nam af. Gorter voerde daarop ook niet meer het woord. Evenmin werd hij kandidaat gesteld voor de gemeenteraad.

In 1907 waren Van den Berg en Riemsdijk kandidaat voor de SDAP. Het zou echter tot 1915 duren eer de SDAP eindelijk een zetel in de raad behaalde.  De jaarverslagen van de afdeling ademden in die periode een stemming in mineur. In 1908 stonden achter de namen van H. Gorter en Mevr. Gorter op de ledenlijst vergaderingbezoek: niet meer.¹³) De tegenstellingen in de landelijke SDAP leidde in 1909 tot een scheuring. De principiële marxisten, waaronder Gorter, traden uit de SDAP en richtten een nieuwe partij op: de Sociaal-Demokratische Partij (SDP).

Wat waren de gevolgen in Bussum van deze scheuring? De grote invloed van Gorter in de Bussumse afdeling van de SDAP bleek uit het feit dat 20 SDAP leden naar de nieuwe partij overstapten. Daarmee was de Bussumse afdeling in grootte de 4de afdeling van de SDP. Gorter ontplooide al snel veel activiteiten voor de landelijke SDP. Ook in Bussum pakte de SDP de zaken energiek aan, al trad Gorter minder op de voorgrond. In juli 1909 voerden Gorter en Van den Berg het woord in Concordia op een verkiezingsavond. Opnieuw waren er plaatsen in de gemeenteraad opengevallen. De politieke tegenstanders waren uitgenodigd, maar kwamen niet opdagen. De avond werd goed bezocht. In tegenstelling tot de avond die de SDAP tegelijkertijd had belegd. Deze kon wegens gebrek aan belangstelling niet doorgaan, zo meldde de krant van de SDP, De Tribune, niet zonder leedvermaak.¹⁴) Ook de SDP kandidaat (Van den Berg) haalde het niet, maar het feit dat de SDP meer stemmen vergaarde dan de SDAP stemde tot tevredenheid.

In juli 1911 spreekt Gorter waarschijnlijk voor het laatst in Bussum. Alweer op een verkiezingsavond. Vanaf die tijd speelt Gorter geen actieve rol meer in politiek Bussum. Zijn politieke geschriften en zijn gedichten lieten echter, met name in de Bussumse afdeling, hun sporen achter. Op 6 juli 1912 berichtte de Tribune': Bussum -Partijgenoot Booleman heeft in eenige zondagochtenden Herman Gorters 'Pan' voor onze afdeling gelezen. Wij wekken ook andere afdelingen op hare leden en zoveel mogelijk arbeiders op deze wijze met dit schoone kunstwerk, waarvan bovendien een grote propagandistische kracht uitgaat, bekend te maken.

Radencommunist

Het verdwijnen van Gorter uit het politieke beeld van Bussum betekende niet dat hij voor de SDP verloren was. Hoewel hij in toenemende mate begon te kampen met zijn gezondheid en hij zich ook hele periodes in Bergen afzonderde om zich aan de dicht-arbeid te wijden, bleef hij met vlagen actief.

Gebeurtenissen van buitenaf inspireerden hem daarbij. Het uitbreken van de eerste wereldoorlog, die de internationale socialistische beweging ernstig verdeelde, bracht hem ertoe zijn bekendste geschrift te publiceren Het Imperialisme, de Wereldoorlog en de Sociaal-Democratie. Hij riep in dat geschtift alle socialisten op internationaal voor de zaak van het socialisme te blijven strijden. Met name Lenin was enthousiast over deze brochure.

De Russische oktober revolutie was een andere gebeurtenis die Gorter inspireerde. Hij was aanvankelijk zeer geestdriftig. De imperialistische wereldoorlog was immers omgezet in een socialistische revolutie. Een revolutie die doorklonk in West-Europa, met name in Duitsland. Na enige tijd kreeg Gorter kritiek op het permanente autoritaire karakter van de bolsjewieken, hetgeen hem er in 1920 toe bracht naar de Sovjet-Unie te reizen om Lenin, tevergeefs, op andere gedachten te brengen. De SDP bleef de Russische revolutie echter trouw aanhangen. Dit leidde mede tot verwijdering tussen Gorter en de SDP. In 1920 verliet hij de SDP. Hij bleef zijn standpunt echter trouw dat organisatie belangrijk was. Van 1921 tot aan zijn dood in 1927 maakte Gorter deel uit van de zeer kleine Kommunistische Arbeiders Partij Nederland (KAPN). Deze partij, die het radencommunisme aanhing, had slechts enkele afdelingen, waaronder één in Bussum. Opnieuw had Gorter enkele SPD'ers meegenomen. Gorter zette zich wel in voor de KAPN, maar in Bussum zelf waren er geen activiteiten.

De laatste jaren leidde hij een eenzaam, arm en ziekelijk bestaan. Hij was verzeild geraakt in een partijtje van verbeten sektariërs en ruziemakers.

Op 15 september 1927 overleed Herman Gorter in een Brusselse hotelkamer, op terugreis vanuit Zwitserland. Op 25 september 1927 belegde de Groep Internationale Communisten (alweer een afscheiding van de KAPN...) een herdenkingsvergadering in de tuinzaal van Concordia, waar Coerman het woord voerde. De crematie vond plaats op Westerveld.

Tastbare herinnering?

Bussum, dat immer burgerlijk is gebleven, heeft lang moeten wachten op een tastbare herinnering aan Gorter. In 1918 pleitte het SDAP raadslid Van der Kieft er voor een straat naar Gorter te noemen, Tevergeefs. In 1977, bij de herdenking van de 50ste sterfdag herhaalde de PSP dit verzoek. Een toezegging volgde en in 1982 besloot de gemeenteraad een stukje geplande nieuwbouw om te dopen in Herman Gorterhof. Beter iets dan niets, maar het is wel weinig voor deze plaatsgenoot die in de politiek en de kunst zo'n vooraanstaande plaats heeft ingenomen.

Leo Platvoet

Noten

1) Het boekje 'Herman Gorter, een revolutionair socialist in politiek Bussum', is drie keer herdrukt, maar thans niet meer verkrijgbaar.

2) Herman de Liagre Böhl: 'Herman Gorter, zijn politieke aktiviteiten van 1909 tot 1920 in de opkomende kommunistische beweging in Nederland', SUN, Nijmegen, blz. 9. Dit boek bevat een uitstekende beschrijving van de (inter)nationale politieke aktiviteiten van Gorter.

3) Toen ging Gorter wonen op nummer 32, thans is dat Nieuwe 's-Gravelandseweg 66.

4) Henriëtte Roland Holst: 'Herman Gorter', SUN, Nijmegen, blz. 19 e.v.

5) De Gooi- en Eemlander van 14 april 1903

6) De Gooi- en Eemlander van 22 april 1903

7) Het Volk van 15 maart 1903

8) De Gooi- en Eemlander van 20 maart 1903

9) De Bussumsche Courant van 30 januari 1904

10) De Bussumsche Courant van 26 maart 1904

11) SDAP archief, map afdeling Bussum, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) Het ledental bedroeg bij de oprichting 6, op 25 oktober 1899 18 en op l januari 1901 55. Tot 1912 zou het ledental van de SDAP afdeling Bussum tussen de 40 en 70 schommelen.

12) De brochure bevindt zich in het SDAP archief, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. De 16 blz. tellende brochure is als bijlage intergraal afgedrukt in het boekje 'Herman Gorter, een revolutionair socialist in politiek Bussum'.

13) SDAP map, IISG

14) De Tribune van 10 juli 1909.