De schijngestalte van de gekozen burgemeester

In de discussie over de direct gekozen burgemeesters worden tegenstanders afgeschilderd als lieden die de achterkamertjes in stand willen houden. De voorstanders van de direct gekozen burgemeester doen het voorkomen dat Nederland ‘het enige land in heel Europa is dat geen gekozen burgemeester heeft’ (minister Brinkhorst). Om met dat laatste te beginnen: wat een schrijnende onwetendheid. In Ierland wordt de burgemeester door de gemeenteraad uit zijn midden gekozen, in Spanje door de gemeenteraad, in Frankrijk door de gemeenteraad, in België door de regering op voordracht van de gemeenteraad, in de Scandinavische landen door de gemeenteraad enz. In verreweg de meeste Europese landen wordt de burgemeester door de gemeenteraad gekozen en dat is precies de manier die GroenLinks (maar ook PvdA en SP) in Nederland wenselijk achten. De belangrijkste redenen daarvoor zijn al vaker genoemd. Politieke macht behoort in handen te zijn van de direct gekozen, pluriform samengestelde gemeenteraad en niet in handen van één persoon. Het direct kiezen van de burgemeester betekent dat er naast de gemeenteraad een tweede ‘macht’ komt, ook gelegitimeerd door de kiezers, wat het bestuur in een gemeente behoorlijk kan verlammen als er verschillen van mening zijn tussen de gemeenteraad en de burgemeester. Een argument dat nauwelijks nog is gebezigd, is de democratische schijngestalte van de direct gekozen burgemeester. Als in de eerste ronde geen kandidaat de meerderheid haalt, volgt er een tweede ronde tussen de twee hoogst geëindigde kandidaten. Een deel van de kiezers wordt dan gedwongen om een stem uit te brengen op een door hen eigenlijk niet gewenste kandidaat. De gekozene zal in dat geval niet de echte wil van de meerderheid van de kiezers vertegenwoordigen. Tel uit je democratische winst.

Linkse senatoren die het wagen om tegen de wijziging van de grondwet te stemmen, waarin nu nog de kroonbenoeming is vastgelegd, zouden ook nog verloochenaars zijn van het kabinet Den Uyl, dat immers die kroonbenoeming al wilde schrappen (commentaar Trouw). Een nogal met haren erbij gesleept argument. Waar het om gaat is dat het huidige kabinet woordbreuk heeft gepleegd ten opzichte van het kabinet Kok dat in 2001 de grondwetswijziging in eerste lezing presenteerde. Dat deed zij toen met de volgende toelichting. ‘De regering acht het van belang dit vraagstuk niet te belasten met principieel-dogmatische standpunten maar het te benaderen vanuit de noodzaak toekomstige ontwikkelingsmogelijkheden van het burgemeesterschap die zich in het licht van de veranderingen in de positie van het openbaar bestuur als geheel en die van het lokaal bestuur in het bijzonder aandienen, te kunnen integreren in het stelsel.’ Het toenmalige kabinet wilde na de grondwetswijziging  ‘ruimte te bieden aan een inhoudelijke en open discussie die de wetgever de aanknopingspunten biedt om te zijner tijd te beoordelen of wijziging van de aanstellingswijze aangewezen is en daarover te besluiten.’  Uiteraard konden alle partijen, uitgezonderd CDA, ChristenUnie en SGP, daar van harte mee instemmen.

Het is overduidelijk: de discussie en besluitvorming over de grondwetswijziging in eerste lezing vond plaats in een politiek klimaat waarin sprake was van het creëren van ruimte voor een open en inhoudelijke discussie over de meest wenselijke vorm van de aanstelling van de burgemeester.

Nú is dit echter radicaal veranderd. D66 heeft het voor elkaar gekregen om de door de bevolking gekozen burgemeester in het regeerakkoord opgenomen te krijgen. Minister De Graaf heeft niet met een ‘open mind’ het debat gevoerd, maar is onmiddellijk aan de slag gegaan om het D66 kroonjuweel in een wettekst van graniet neer te slaan om daar vervolgens de politieke markt mee op te gaan. Van enige inhoudelijke dialoog kon geen sprake zijn. Daarmee staat de tweede lezing van de grondwetswijziging geheel in dienst van het D66-dogma van de direct gekozen burgemeester.

Het is waar: ook voor een door de gemeenteraad te benoemen burgemeester moet de Kroonbenoeming uit de grondwet worden gehaald. Als minister De Graaf star vasthoudt aan de ‘directe’ verkiezing van de burgemeester in 2006 –en daarmee in feite de grondwetswijziging kaapt- is de kans groot dat daar zwaar voor wordt betaald. De Kroonbenoeming blijft dan gehandhaafd, maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat deze feitelijk geen betekenis meer heeft, omdat recente wetswijzigingen al hebben geleid tot de situatie waarin de aanbeveling van de gemeenteraad altijd wordt gevolgd.